एमपीएससी संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती 2021- Historical Evolution of the Constitution in Marathi

By BYJU'S Exam Prep

Updated on: September 25th, 2023

Historical Evolution of the Constitution for MPSC exams / संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती 2021: एमपीएससी परीक्षेसाठी संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती अतिशय महत्त्वाचा घटक आहे. दरवर्षी तुम्ही पाहू शकता की या घटकावर 1-2 निश्चित प्रश्न आहेत. हा विषय भारतीय राज्यशास्त्र विषय अंतर्गत आहे. भारतीय राज्यशास्त्र विषयात एमपीएससी राज्य सेवा परीक्षेत 20 गुणांचे वजन आणि एमपीएससी संयुक्त परीक्षेत 10 गुणांचे वजन आहे. पुन्हा, महाराष्ट्र पोलीस भरती परीक्षा आणि महाराष्ट्र आरोग्य विभागाच्या परीक्षेसाठी हे महत्वाचे आहे. या लेखात आपण संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती चा अभ्यास करणार आहोत.

Table of content

1. Historical Evolution of the Constitution/संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती
2. कंपनी प्रशासन (1773-1857)
3. क्राउन प्रशासन (1858-1947)

Historical Evolution of the Constitution/संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती

ब्रिटीश प्रशासनाला दोन टप्प्यांत विभागले जाऊ शकते, म्हणजे

कंपनी प्रशासन (1773-1857)
क्राउन प्रशासन (1858-1947)

खाली काही महत्वाचे अधिनियम, नियम आणि घडामोडी आहेत ज्यामुळे अखेरीस सध्याच्या भारतीय राजवटीचा विकास झाला असे म्हणता येईल.

कंपनी प्रशासन (1773-1857)

1773 चा नियमन कायदा (रेग्युलेटिंग अ‍ॅक्ट)

‘गव्हर्नर’ हे पद आता ‘गव्हर्नर-जनरल’ असे करण्यात आले आणि बंगाल चा पहिला गव्हर्नर-जनरल म्हणून वॉरेन हेस्टिंग्स ला नेमण्यात आले. त्याला मदत म्हणून चार सदस्यांच्या कार्यकारी परिषदेची स्थापना करण्यात आली.
कलकत्ता येथे सर्वोच्च न्यायालयाची स्थापना करण्यात आली. त्यात एक मुख्य न्यायाधीश आणि इतर तीन न्यायाधीशांनी असतील.पहिले सरन्यायाधीश एलिजा इम्पे हे होते.

पिट्स इंडिया अ‍ॅक्ट – 1784

भारतातील राजकीय घडामोडींचे व्यवस्थापन करण्यासाठी ‘बॉर्ड ऑफ कंट्रोल’ ही दुसरी संस्था तयार केली. संचालकांनी व्यावसायिक व्यवहारांचे व्यवस्थापन केले.
अशाप्रकारे, कंपन्यांच्या मालमत्तेला पहिल्यांदा ‘भारतातील ब्रिटिश मालमत्ता’ असे संबोधले गेले आणि वाणिज्य शाखेचे अध्यक्ष संचालक न्यायालय आणि राजकीय मंडळाचे अध्यक्ष नियंत्रण मंडळ होते.
तत्कालीन ब्रिटिश पंतप्रधान विल्यम पिट यांनी हा कायदा आणला होता.
या कायद्यात दुहेरी शासन व्यवस्था तयार केली गेली होती.

सनदी अधिनियम – 1813

ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीला असलेल्या व्यापारी हक्कांची मक्तेदारी समाप्त करण्यात आली. . फक्त चहा आणि चीन सोबत व्यापार करण्याची मक्तेदारी चालू राहील आणि इतर कंपन्यांना भारताबरोबरच्या व्यापार कार्यात सहभागी होण्याची परवानगी दिली.
शिक्षण साठी एक लाख रुपये खर्च करणार

सनदी कायदा – 1833

बंगालच्या गव्हर्नर जनरलच्या जागी ‘गव्हर्नर जनरल ऑफ इंडिया’ हे पद निर्माण केले. मद्रास आणि बॉम्बेची प्रेसिडेन्सी त्यांच्या संबंधित वैधानिक अधिकारांसह काढून घेण्यात आली आणि त्यांना कलकत्त्याच्या प्रेसिडेन्सीच्या अधीनस्थ करण्यात आले. विल्यम बेंटिक हे भारताचे पहिले गव्हर्नर जनरल होते.
या कायद्याने कंपनीचे व्यावसायिक उपक्रम पूर्णपणे संपले. कंपनी अस्तित्वात राहील पण ती पूर्णपणे प्रशासकीय आणि राजकीय संघटना बनली.

सनद कायदा – 1853

स्वतंत्र गव्हर्नर जनरलची विधान परिषद स्थापन केली.
भारतीय नागरिकांसाठी नागरी सेवांमध्ये स्पर्धेची ओळख आणि खुली व्यवस्था. या कारणासाठी मॅकॉले समितीची स्थापना (1854) करण्यात आली. सत्येंद्रनाथ टागोर 1863 मध्ये त्या सेवेला पात्र ठरणारे पहिले भारतीय बनले.
टीप – भारतातील नागरी सेवांचे जनक – लॉर्ड चार्ल्स कॉर्नवालिस कारण त्यांनी भारतातील नागरी सेवांचे आधुनिकीकरण करण्याच्या प्रयत्नांमुळे.

क्राउन प्रशासन (1858-1947)

1858 चा भारत सरकार कायदा

भारताच्या चांगल्या सरकारसाठी कायदा म्हणूनही ओळखले जाते.
ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी रद्द केली आणि मोगल प्रशासनालाही रद्द केले.
गव्हर्नर जनरलचे पद रद्द केले आणि एक नवीन पद व्हायसराय तयार केले. लॉर्ड कॅनिंग भारताचे पहिले व्हाईसरॉय झाले.
एक नवीन कार्यालय देखील तयार केले-भारताचे राज्य सचिव आणि त्याला मदत करण्यासाठी 15 सदस्यीय परिषद. ते ब्रिटिश संसदेचे सदस्य होते.

भारतीय कौन्सिल कायदा 1861

व्हाईसरॉयच्या कार्यकारी परिषदेचा विस्तार केला. त्याच्यासाठी काही भारतीयांना अशासकीय सदस्य म्हणून नामांकित करण्याची तरतूद केली. लॉर्ड कॅनिंगने बनारसचा राजा, पटियालाचे महाराजा आणि सर दिनकर राव यांना नामांकित केले.
बंगाल (1862), उत्तर पश्चिम सीमा प्रांत (1866) आणि पंजाब (1897) साठी नवीन विधान परिषदांची स्थापना करण्यात आली.

भारतीय कौन्सिल कायदा 1892

बजेटवर चर्चा करण्याचे अधिकार तत्कालीन भारतातील विधान परिषदेला देण्यात आले होते.
(कौन्सिलचा विस्तार केला आणि काही सदस्यांना केंद्रीय तसेच प्रांतीय विधान परिषद दोन्हीसाठी नामांकित केले जाऊ शकते.

भारतीय कौन्सिल कायदा 1909

याला मॉर्ले-मिंटो सुधारणा असेही म्हणतात.
केंद्रीय विधान परिषदेत सदस्यांची संख्या 16 वरून 60 करण्यात आली.
सत्येंद्र प्रसाद सिन्हा व्हाईसरॉयच्या कार्यकारी परिषदेत कायदा सदस्य म्हणून नामांकित झालेले पहिले भारतीय बनले.
जातीय मतदारांची ओळख झाली. मुस्लिमांना त्यांचे प्रतिनिधी निवडण्यासाठी स्वतंत्र प्रतिनिधित्व देण्यात आले. म्हणूनच, मिंटोला ‘सांप्रदायिक मतदारांचे जनक’ असेही संबोधले जाते.

भारत सरकार कायदा 1919

याला मोंटेग्यू-चेम्सफोर्ड सुधारणा असेही म्हटले जाते आणि ते 1921 मध्ये अंमलात आले.
केंद्रीय आणि प्रांतीय विषय किंवा याद्या सादर केल्या गेल्या जेथे ते त्यांच्या संबंधित याद्यांमध्ये कायदे बनवू शकतील. प्रांतीय विषय पुढे हस्तांतरित आणि आरक्षित मध्ये विभागले गेले. अशाप्रकारे, या कायद्याने राजशाहीची ओळख करून दिली.
द्विदलीवाद आणि थेट निवडणुका सादर केल्या.

भारत सरकार अधिनियम 1935

युनिट्स म्हणून प्रांत आणि रियासत असलेल्या अखिल भारतीय महासंघाच्या स्थापनेसाठी प्रदान केले. रियासत त्यात सामील झाली नाही म्हणून फेडरेशन कधीही अस्तित्वात आले नाही.
प्रांतांमध्ये राजशाही रद्द केली आणि त्याच्या जागी ‘प्रांतीय स्वायत्तता’ सुरू केली. पण मध्यभागी, त्याने हुकूमशाही सुरू केली. तथापि, ते कधीही अस्तित्वात आले नाही.
प्रांतांमध्ये द्विसदस्यवादाची ओळख करून दिली तसेच निराश वर्गांना स्वतंत्र मतदारांचा विस्तार केला.
केंद्रात RBI आणि फेडरल कोर्ट स्थापन केले.

भारतीय स्वातंत्र्य कायदा 1947

विभाजन योजना किंवा माउंटबॅटन योजना (3 जून 1947) देशाचे विभाजन आणि राष्ट्राला स्वातंत्र्य देण्यासाठी अटलीच्या घोषणेची (20 फेब्रुवारी 1947) अंमलबजावणी करणे होते.
भारत आणि पाकिस्तानचे दोन स्वतंत्र अधिराज्य निर्माण केले, ब्रिटीश राजवटीचा अंत केला आणि दोन स्वतंत्र राष्ट्रांच्या घटक संमेलनांना त्यांच्या संबंधित संविधान तयार करण्यासाठी अधिकृत केले.
भारतीय स्वातंत्र्य विधेयकाला 18 जुलै 1947 रोजी ब्रिटीश राजशाही ची मान्यता मिळाली.

या घटकाची PDF Download करण्यासाठी, येथे क्लिक करा

संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती, Download PDF

Historical Evolution of the Constitution, Download PDF

Other Important Subject Links
Rock System in Maharashtra for MPSC Study Notes	Light Study Notes of Physics for MPSC State Exam 2021
Soil in Maharashtra for MPSC Study Notes	एमपीएससी भारताची किनारपट्टी फॉर पंसक एक्साम 2021- Coastal Plain of India for MPSC in Marathi
एमपीएससी महाराष्ट्रातील प्रशासकीय एकके- Administrative Units of Maharashtra for MPSC in Marathi	महाराष्ट्राचा भूगोल एमपीएससी परीक्षा 2021- Geography of Maharashtra for MPSC in Marathi
Geography of Maharashtra Study Notes for MPSC Exam 2021	एमपीएससी भारतीय राज्यघटनेची निर्मिती 2021- Making of the Indian Constitution for MPSC in Marathi
एमपीएससी संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती 2021- Historical Evolution of the Constitution in Marathi	एमपीएससी यूरोपीयनांचे भारतातील आगमन 2021- Arrival of Europeans in India for MPSC in Marathi
एमपीएससी विद्युतधारा 2021- Current Electricity for MPSC State Exams in Marathi	Current Electricity Study Notes for MPSC State Exam 2021
Sound Study Notes for MPSC State Exam 2021	एमपीएससी ध्वनी 2021- Sound for MPSC in Marathi
एमपीएससी भौतिकशात्रातील काही मूलभूत संज्ञा 2021- Basic Terminologies of Physics for MPSC in Marathi	एमपीएससी भारतातील बेरोजगारी आणि दारिद्रय 2021- Unemployment and Poverty in India for MPSC in Marathi
एमपीएससी महाराष्ट्राची ‘जलप्रणाली’ 2021- Drainage System of Maharashtra for MPSC in Marathi	एमपीएससी प्रकाश 2021- Light for MPSC State Exam in Marathi

More From Us: