एमपीएससी ध्वनी – Sound for MPSC in Marathi

भौतिकशास्त्र विषयावर एमपीएससी आयोगाने प्रत्येक परीक्षेत प्रश्न विचारलेच आहेत. ध्वनी हा विषय भौतिकशास्त्रात अत्यंत महत्त्वाचा आहे.  प्रत्येक परीक्षेत प्रत्येक वेळी या घटकावर प्रश्न असतोच. आज आपण ध्वनी या घटक अभ्यासणार आहोत.

ध्वनी

• ध्वनी म्हणजे एक प्रकारची ऊर्जा असून, ती कणांमध्ये ऐकण्याची संवेदना निर्माण करते.
• ध्वनीची निर्मिती कंपनामुळे होते.
• ध्वनीचे प्रसारण तरंगाच्या स्वरूपात होते.
• ध्वनी तरंग हे Mechanical – Longitudinal असतात.

ध्वनीची वैशिष्ट्ये

• जेव्हा ध्वनी तरंग माध्यमातून प्रवास करतात, तेव्हा माध्यमाची घनता बदलत असते.
• संपीडने (Compression)
  • कंपणे घेऊन जाणाचा कणांची एकत्रित गर्दी असणारा भाग असतो.
  • संपीडनाजवळ घनता तसेच ऊर्जा जास्त असते.

• विरलणे (Rarefaction)
  • कंपणाचे असे भाग ज्या ठिकाणी कण दूर विखुरलेले असतात.
  • विरळणाजवळ घनता व ऊर्जा कमी असते.

आयाम (Amplitude):

• जरा कमी प्रतीचा ध्वनी उच्य प्रतीमध्ये रूपांतर करायचा असेल, तर ध्वनीची तरंग लाबी वाढवावी लागते. ध्वनीची तरंग लांबीही आयामावर (Amplitude) वर अवलंबून असते.
• जर Amplitude वाढवला तर तरंगलांबी वाढते.
• तरंगलांबी वाढल्याने ध्वनी हा उच्च प्रतीचा होतो.
• SI:m

तरंगलांबी (Wavelength):

• अगदी लगतच्या दोन संपीडणातील किंवा दोन विरळणातील अंतराला तरंगलांबी म्हणतात.
• SI:m

वारंवारता (frequency):

• ठराविक कालावधीत होणारी तरंगांची संख्या म्हणजेच वारंवारता होय.
• वारंवारतेचे एकक Hertz (Hz).

तरंगकाल

• एक तरंग पूर्ण होण्यासाठी लागणारा कालावधी म्हणजे तरंगकाल होय.

 

ध्वनीचे तारत्व (Pitch of Sound):

• ध्वनीचे तारत्व त्याच्या वारंवारतेवर अवलंबून असते. उच्च वारंवारतेच्या ध्वनीचे तारत्व उच्च असते.
• ध्वनीचे तारत्व जेवढे जास्त ध्वनी तेवढा तीष्ण असतो.
• पुरुषांच्या तुलनेत स्त्रीयांच्या ध्वनीचे तारत्व जास्त असते.

ध्वनीचा वेग (Velocity of Sound):

• ध्वनीचा वेग वायु मध्ये सर्वात कमी, द्रवा मध्ये मध्यम व स्थायू मध्ये सर्वात जास्त असतो.
• निर्वात पोकळी (vacuum tube) मध्ये ध्वनी प्रसारित होऊ शकत नाही.

ध्वनीचे प्रकार

श्राव्य ध्वनी (Sonic):

• हा ध्वनी मानव ऐकू शकतो याची वारंवारता 20Hz – 20KHz असते.
• उदा. मानवाचा आवाज.

पराश्राव्य ध्वनी (Ultrasonic):

• याची वारंवारना 20KHz पेक्षा जास्त असते.
• मानव Ultrasonic sound ऐकू शकत नाही, परंतु मांजर, चिमणी, उंदीर, कुठे, लहान बाळ, डॉलफिन मासा, वटवाघूळ (1 lakh Hz पर्यंतचा हवी निर्माण करूते.)
• उपयोग:
  • शरीरातील Tumor शोधण्यासाठी
  • गर्भाच्या वाढीवर लक्ष ठेवण्यासाठी
  • Machine मधील प्रत्यक्ष संपर्कात नसलेला भाग स्वच्छ करण्यासाठी
  • ECG Machine मध्ये
  • दुधासारखे पदार्थ टिकविण्यासाठी
  • प्लास्टिकचे पृष्ठभाग एकत्र करण्यासाठी
  • जहाजावरून जहाजावर संपर्क करण्यासाठी

अवश्राव्य ध्वनी (Infrasonic Sound):

• त्याची वारंवारता 20Hz पेक्षा कमी असते.
• हत्ती, गेंडा, व्हेल मासे Infrasonic Sound निर्माण करतात.
• भूकंपाच्या वेळेस सर्वात प्रथम ह्या प्रकारचा ध्वनी निर्माण होतो, म्हणून याचा उपयोग आपत्ती व्यवस्थापनामध्ये केला जातो.

खालीलपैकी कोणते विधाने ध्वनीसाठी बरोबर आहे? (MPSC Subordinate Services Prelim 2019)

(a) ध्वनी तरंग हे अवतरंग असतात.

(b) ऐकू येणाऱ्या ध्वनी तरंगांची वारंकरिता 20 kHz आणि त्यापेक्षा अधिक असते.

(c) ध्वनी तरंगांच्या प्रसारणासाठी माध्यमाची आवश्यकता असते.

(d) अनियतकालिक ध्वनी तरंगांना गोंधळ (Noise) म्हटले जाते.

तुमचे उत्तर Comment Box मध्ये कळवा. 

 या घटकाविषयी अधिक माहितीसाठी PDF Download करा, येथे क्लिक करा: 

ध्वनी, Download PDF मराठीमध्ये 

To access the content in English, click here

Sound

Other Important Subject Links
Rock System in Maharashtra for MPSC Study Notes	एमपीएससी संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती 2021- Historical Evolution of the Constitution in Marathi
Soil in Maharashtra for MPSC Study Notes	एमपीएससी भारताची किनारपट्टी फॉर पंसक एक्साम 2021- Coastal Plain of India for MPSC in Marathi
एमपीएससी महाराष्ट्रातील प्रशासकीय एकके- Administrative Units of Maharashtra for MPSC in Marathi	महाराष्ट्राचा भूगोल एमपीएससी परीक्षा 2021- Geography of Maharashtra for MPSC in Marathi
Geography of Maharashtra Study Notes for MPSC Exam 2021	एमपीएससी भारतीय राज्यघटनेची निर्मिती 2021- Making of the Indian Constitution for MPSC in Marathi
एमपीएससी संविधानाची ऐतिहासिक उत्क्रांती 2021- Historical Evolution of the Constitution in Marathi	एमपीएससी यूरोपीयनांचे भारतातील आगमन 2021- Arrival of Europeans in India for MPSC in Marathi
एमपीएससी विद्युतधारा 2021- Current Electricity for MPSC State Exams in Marathi	Current Electricity Study Notes for MPSC State Exam 2021
Sound Study Notes for MPSC State Exam 2021	Light Study Notes of Physics for MPSC State Exam 2021
एमपीएससी भौतिकशात्रातील काही मूलभूत संज्ञा 2021- Basic Terminologies of Physics for MPSC in Marathi	एमपीएससी भारतातील बेरोजगारी आणि दारिद्रय 2021- Unemployment and Poverty in India for MPSC in Marathi
एमपीएससी महाराष्ट्राची ‘जलप्रणाली’ 2021- Drainage System of Maharashtra for MPSC in Marathi	एमपीएससी प्रकाश 2021- Light for MPSC State Exam in Marathi

More From Us:

MPSC Current Affairs 2021: Download in Marathi & English

MPSC GK Study Material: Complete Notes for MPSC Exam [Free]

NCERT Books for MPSC State Exam 2021

Maharashtra Police Bharti 2021 Exam: Complete Study Material/संपूर्ण अभ्यास साहित्य