भौतिकशास्त्र विषयावर एमपीएससी आयोगाने प्रत्येक परीक्षेत प्रश्न विचारलेच आहेत. ध्वनी हा विषय भौतिकशास्त्रात अत्यंत महत्त्वाचा आहे. प्रत्येक परीक्षेत प्रत्येक वेळी या घटकावर प्रश्न असतोच. आज आपण ध्वनी या घटक अभ्यासणार आहोत.
ध्वनी
- ध्वनी म्हणजे एक प्रकारची ऊर्जा असून, ती कणांमध्ये ऐकण्याची संवेदना निर्माण करते.
- ध्वनीची निर्मिती कंपनामुळे होते.
- ध्वनीचे प्रसारण तरंगाच्या स्वरूपात होते.
- ध्वनी तरंग हे Mechanical - Longitudinal असतात.
ध्वनीची वैशिष्ट्ये
- जेव्हा ध्वनी तरंग माध्यमातून प्रवास करतात, तेव्हा माध्यमाची घनता बदलत असते.
- संपीडने (Compression)
- कंपणे घेऊन जाणाचा कणांची एकत्रित गर्दी असणारा भाग असतो.
- संपीडनाजवळ घनता तसेच ऊर्जा जास्त असते.
- विरलणे (Rarefaction)
- कंपणाचे असे भाग ज्या ठिकाणी कण दूर विखुरलेले असतात.
- विरळणाजवळ घनता व ऊर्जा कमी असते.
आयाम (Amplitude):
- जरा कमी प्रतीचा ध्वनी उच्य प्रतीमध्ये रूपांतर करायचा असेल, तर ध्वनीची तरंग लाबी वाढवावी लागते. ध्वनीची तरंग लांबीही आयामावर (Amplitude) वर अवलंबून असते.
- जर Amplitude वाढवला तर तरंगलांबी वाढते.
- तरंगलांबी वाढल्याने ध्वनी हा उच्च प्रतीचा होतो.
- SI:m
तरंगलांबी (Wavelength):
- अगदी लगतच्या दोन संपीडणातील किंवा दोन विरळणातील अंतराला तरंगलांबी म्हणतात.
- SI:m
वारंवारता (frequency):
- ठराविक कालावधीत होणारी तरंगांची संख्या म्हणजेच वारंवारता होय.
- वारंवारतेचे एकक Hertz (Hz).
तरंगकाल
- एक तरंग पूर्ण होण्यासाठी लागणारा कालावधी म्हणजे तरंगकाल होय.
ध्वनीचे तारत्व (Pitch of Sound):
- ध्वनीचे तारत्व त्याच्या वारंवारतेवर अवलंबून असते. उच्च वारंवारतेच्या ध्वनीचे तारत्व उच्च असते.
- ध्वनीचे तारत्व जेवढे जास्त ध्वनी तेवढा तीष्ण असतो.
- पुरुषांच्या तुलनेत स्त्रीयांच्या ध्वनीचे तारत्व जास्त असते.
ध्वनीचा वेग (Velocity of Sound):
- ध्वनीचा वेग वायु मध्ये सर्वात कमी, द्रवा मध्ये मध्यम व स्थायू मध्ये सर्वात जास्त असतो.
- निर्वात पोकळी (vacuum tube) मध्ये ध्वनी प्रसारित होऊ शकत नाही.
ध्वनीचे प्रकार
श्राव्य ध्वनी (Sonic):
- हा ध्वनी मानव ऐकू शकतो याची वारंवारता 20Hz - 20KHz असते.
- उदा. मानवाचा आवाज.
पराश्राव्य ध्वनी (Ultrasonic):
- याची वारंवारना 20KHz पेक्षा जास्त असते.
- मानव Ultrasonic sound ऐकू शकत नाही, परंतु मांजर, चिमणी, उंदीर, कुठे, लहान बाळ, डॉलफिन मासा, वटवाघूळ (1 lakh Hz पर्यंतचा हवी निर्माण करूते.)
- उपयोग:
- शरीरातील Tumor शोधण्यासाठी
- गर्भाच्या वाढीवर लक्ष ठेवण्यासाठी
- Machine मधील प्रत्यक्ष संपर्कात नसलेला भाग स्वच्छ करण्यासाठी
- ECG Machine मध्ये
- दुधासारखे पदार्थ टिकविण्यासाठी
- प्लास्टिकचे पृष्ठभाग एकत्र करण्यासाठी
- जहाजावरून जहाजावर संपर्क करण्यासाठी
अवश्राव्य ध्वनी (Infrasonic Sound):
- त्याची वारंवारता 20Hz पेक्षा कमी असते.
- हत्ती, गेंडा, व्हेल मासे Infrasonic Sound निर्माण करतात.
- भूकंपाच्या वेळेस सर्वात प्रथम ह्या प्रकारचा ध्वनी निर्माण होतो, म्हणून याचा उपयोग आपत्ती व्यवस्थापनामध्ये केला जातो.
खालीलपैकी कोणते विधाने ध्वनीसाठी बरोबर आहे? (MPSC Subordinate Services Prelim 2019)
(a) ध्वनी तरंग हे अवतरंग असतात.
(b) ऐकू येणाऱ्या ध्वनी तरंगांची वारंकरिता 20 kHz आणि त्यापेक्षा अधिक असते.
(c) ध्वनी तरंगांच्या प्रसारणासाठी माध्यमाची आवश्यकता असते.
(d) अनियतकालिक ध्वनी तरंगांना गोंधळ (Noise) म्हटले जाते.
तुमचे उत्तर Comment Box मध्ये कळवा.
या घटकाविषयी अधिक माहितीसाठी PDF Download करा, येथे क्लिक करा:
ध्वनी, Download PDF मराठीमध्ये
To access the content in English, click here
Sound
More From Us:
MPSC Current Affairs 2021: Download in Marathi & English
MPSC GK Study Material: Complete Notes for MPSC Exam [Free]
NCERT Books for MPSC State Exam 2021
Maharashtra Police Bharti 2021 Exam: Complete Study Material/संपूर्ण अभ्यास साहित्य
Daily, Monthly, Yearly Current Affairs Digest, Daily Editorial Analysis, Free PDF's & more, Join our Telegram Group Join Now
Comments
write a comment