- Home/
- Maharashtra State Exams (MPSC)/
- Article
भारतातील बँकिंग क्षेत्र, स्वातंत्र्यापूर्वी आणि नंतरचा इतिहास, बँकांचे राष्ट्रीयीकरण, Download PDF
By BYJU'S Exam Prep
Updated on: September 25th, 2023
भारतातील बँकिंग हे देशाच्या आर्थिक विकासाचा पाया आहे. लोकांच्या गरजांचा विचार करता, तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे बँकिंग प्रणाली आणि व्यवस्थापनात मोठे बदल गेल्या काही वर्षांत दिसून आले आहेत.
भारतातील बँकिंगचा इतिहास 1947 मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्यापूर्वीचा आहे आणि विविध महाराष्ट्र सरकारच्या परीक्षांमध्ये विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांच्या बाबतीत हा एक महत्त्वाचा विषय आहे. या लेखात आपण भारतातील बँकिंग क्षेत्राच्या उत्क्रांतीची सविस्तर चर्चा करणार आहोत.
Download BYJU’S Exam Prep App and prepare General Knowledge for Maharashtra State exams.
Table of content
भारतातील बँकिंग क्षेत्र
बँकिंग हे देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा मानले जाते. देशातील वित्तीय क्षेत्रातून ७० टक्क्यांहून अधिक निधी वाहून जाण्यासाठी हा भाग जबाबदार असल्याने देशातील वित्तीय क्षेत्राचा हा सर्वात आघाडीचा भाग आहे.
बँकिंग क्षेत्राचा विकास तीन टप्प्यात विभागला जाऊ शकतो:
- पहिला टप्पा: 1770 ते 1969 पर्यंत चाललेला प्रारंभिक टप्पा
- दुसरा टप्पा: राष्ट्रीयीकरणाचा टप्पा जो 1969 ते 1991 पर्यंत चालला
- तिसरा टप्पा: उदारीकरण किंवा बँकिंग क्षेत्रातील सुधारणांचा टप्पा जो 1991 मध्ये सुरू झाला आणि आजपर्यंत भरभराट होत आहे.
स्वातंत्र्यपूर्व काळ (1786-1947)
- मोठ्या संख्येने (६०० हून अधिक) बँकांची उपस्थिती हे या टप्प्याचे वैशिष्ट्य आहे.
- १७७० मध्ये कलकत्ता (सध्याचे कोलकाता) येथे बँक ऑफ हिंदुस्थानच्या स्थापनेपासून भारतात बँकिंग प्रणालीसुरू झाली जी १८३२ मध्ये बंद पडली.
त्यानंतर अनेक बँका आल्या पण त्या यशस्वी झाल्या नाहीत:
- (१) जनरल बँक ऑफ इंडिया (१७८६-१७९१)
- (२) अवध कमर्शियल बँक (१८८१-१९५८) – पहिली व्यापारी बँक ऑफ इंडिया.
तर काही जण यशस्वी झाले आहेत आणि आताही नेतृत्व करत आहेत जसे की:
(१) अलाहाबाद बँक (इ.स. १८६५)
(२) पंजाब नॅशनल बँक (इ.स. १८९४, लाहोरमध्ये मुख्यालयासह
(३) बँक ऑफ इंडिया (इ.स. १९०६)
(४) बँक ऑफ बडोदा (इ.स. १९०८)
(५) सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया (इ.स. १९११)
- तर बँक ऑफ बंगाल (इ.स. १८०६), बँक ऑफ बॉम्बे (इ.स. १८४०), बँक ऑफ मद्रास (इ.स. १८४३) यांसारखे काही जण १९२१ मध्ये एकाच संस्थेत विलीन झाले, ज्याला इंपिरियल बँक ऑफ इंडिया म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
- त्यानंतर १९५५ मध्ये इंपीरियल बँक ऑफ इंडियाचे ‘स्टेट बँक ऑफ इंडिया’ असे नामकरण करण्यात आले.
- एप्रिल १९३५ मध्ये हिल्टन यंग कमिशनच्या (१९२६ साली स्थापन झालेल्या) शिफारशीनुसार रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाची स्थापना करण्यात आली.
- या काळात बहुतांश बँक आकाराने लहान होती आणि त्यात बुडणाऱ्या बँकांचे प्रमाण जास्त होते. त्यामुळे या बँकांवर जनतेचा विश्वास कमी असून ठेवी जमवाजमवही अत्यंत संथगतीने होत होती. लोक असंघटित क्षेत्रावर (सावकार आणि स्वदेशी बँकर्स) विसंबून राहिले.
स्वातंत्र्योत्तर काळ (1947-1991)
- ढोबळमानाने या टप्प्याचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे बँकेचे राष्ट्रीयीकरण होय.
- आर्थिक नियोजनाच्या दृष्टिकोनातून राष्ट्रीयीकरण हा एक प्रभावी उपाय म्हणून उदयास आला.
भारतात राष्ट्रीयीकरणाची गरज:
- बँका बहुधा मोठमोठे उद्योग, मोठी व्यावसायिक घरे यांच्या गरजा भागवत असत.
- कृषी, लघुउद्योग, निर्यात अशी क्षेत्रे मागे पडत होती.
- गरीब जनतेचे सावकारांकडून शोषण होत राहिले.
यानंतर सन 1949, 1 जानेवारी रोजी रिझर्व्ह बँकेचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले.
या घटकाची पीडीएफ डाउनलोड करण्यासाठी खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करा:
भारतातील बँकिंग क्षेत्र, Download PDF मराठीमध्ये
To access the article in English, click here: History of Banking in India
Related Important Articles:
| संख्या मालिकेची मूलभूत माहिती | |
| भारतातील क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञान | |
| भौतिकशात्रातील काही मूलभूत संज्ञा | |
| भारतीय राज्यघटनेची निर्मिती |
More From Us:
MPSC Current Affairs 2022: Download in Marathi & English
Important Government Schemes For MPSC
NCERT Books for MPSC State Exam 2022
Maharashtra State Board Books PDF
MPSC GK Study Material: Complete Notes for MPSC Exam [Free]
Daily, Monthly, Yearly Current Affairs Digest, Daily Editorial Analysis, Free PDF’s & more, Join our Telegram Group Join Now
